Ιστορία του κτιρίου

Ιστορικά

Το κτίριο έχει κηρυχτεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο, ονομαζόμενο «ΟΘΟΜΑΝΙΚΟΣ ΛΟΥΤΡΩΝΑΣ» με την υπ’ αριθ. ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/ΚΗΡ/22542/628/24-4-2000-ΦΕΚ 658/Β/23-5-2000. Λειτουργούσε ως χαμάμ μέχρι την ανταλλαγή πληθυσμών το 1925 (μεταξύ των Κρητών Τούρκων και των Ελλήνων της Μικράς Ασίας), όπου μετατράπηκε σε φούρνο και στη θέση του κεντρικού τρούλου χτίστηκε όροφος.

Διατηρείται δομικά σε αρκετά καλή κατάσταση μετά από ιδιωτικές προσπάθειες του νέου ιδιοκτήτη. Εργασίες έγιναν την τελευταία δεκαετία με επίπονο καθαρισμό μεταγενέστερων στοιχείων του κτιρίου. Αφαιρέθηκαν επιπλέον οικοδομικά στοιχεία όπως πέτρινοι τοίχοι, ελαφριές κατασκευές μπαγδατοτοίχων (τσατμάδες), ξύλινα στοιχεία και μεγάλος όγκος κονιάματος διαφόρων οικοδομικών φάσεων του κτιρίου. Έγιναν ανοίγματα, αποκαταστάθηκαν καμάρες και θόλοι, καθαρίστηκαν και αποκαλύφθηκαν διάδρομοι και μετοικοδομήθηκε τοιχοποιία. Ένα παρακείμενο ισόγειο κτίριο (Νικηφόρου Φωκά 86) αγοράστηκε με την ανωδομή του για να αναπνεύσει και να αναστηλωθεί το μνημείο.

Περιγραφή κτιρίου

Το κτίριο σήμερα έχει τους εξής χώρους:

Α. Η ρεσεψιόν, απευθείας από την οδό Νικηφόρου Φωκά 86, είναι ένας τετράπλευρος χαμηλοτάβανος χώρος. Υπάρχουν ενδείξεις ότι ένα παράθυρο στον νότιο τοίχο έχει μετατραπεί σε πόρτα που συνέδεε τον χώρο με το παρακείμενο μικρό κατάστημα.

Β. Ο κύριος χώρος του οθωμανικού λουτρού (πρώην φούρνος). Είναι ένας ενιαίος μεγάλος τετράγωνος χώρος με μεγάλες καμάρες και κυκλικό πλαίσιο που μέσα από σφαιρικά τρίγωνα στηριζόταν ο ημισφαιρικός τρούλος (σήμερα είναι κατεστραμμένος ολοσχερώς). Ο χώρος είχε μεγάλο ύψος. Με διαστάσεις χώρου 6,20 Χ 6,20 μ. (εμβαδόν 38,44 τ.μ.) με διαστολή πλάτους 0,92 Χ 4,25 και 4,90μ. αντίστοιχα, προς τις δύο αντίθετες πλευρές, βόρεια και νότια. Η συνολική έκταση ανέρχεται στα 46,43 τ.μ. Το καθαρό ύψος του χώρου μέχρι το ξύλινο πατάρι είναι 4,68μ. Στον δυτικό τοίχο δημιουργήθηκε νέο άνοιγμα με φαρδύ τόξο που φωτίζει τον χώρο του θερμού που πριν ήταν εντελώς σκοτεινός.

Γ. Ο τρίτος χώρος έχει ορθογώνια επιμήκη κάτοψη με ημικυλινδρική θολωτή στέγη, με διαστάσεις 5,40 Χ 5,00 μ. και εμβαδού 16,20 τ.μ. με ύψος 4,70μ. στη μέση της καμάρας.

Δ. Τετράπλευρος χώρος μικρότερος από τον χώρο Β, το θερμό δωμάτιο του χαμάμ, το οποίο διατηρεί τα δομικά του στοιχεία, δηλαδή τα τέσσερα σφαιρικά τόξα, το κυκλικό περιμετρικό πλαίσιο και τον ημισφαιρικό θόλο του ανέπαφα και σε καλή κατάσταση. Ο χώρος επεκτείνεται προς τα δυτικά με μια μεγάλη αψίδα.

Ε. Δύο μικροί βοηθητικοί χώροι έχουν είσοδο από τη βόρεια πλευρά του θολωτού χώρου Γ με διαστάσεις 1,98 Χ 1,36 ΒΔ και επιφάνεια 1,90 τ.μ. και 1,36 Χ 2,78 μ. στα ΒΑ και έκταση 2,42 τ.μ.

ΣΤ. Δύο ακόμη μικρά δωμάτια, τμήματα του παλιού λουτρού, βρίσκονται στα βόρεια και σε άμεση επαφή με την περιοχή του μεγάλου τρούλου Δ. Η ΝΑ πλευρά καλύπτεται με τρούλο και έχει διαστάσεις 2,17 Χ 1,62 μ. και εμβαδού 3,47 τ.μ. Το ΒΑ μέρος είναι μακρόστενο και στεγάζεται με χαμηλωμένο τρούλο. Έχει διαστάσεις 1,60 Χ 1,75 μ. και εμβαδού 4,76 τ.μ. Το ύψος του είναι 2,33μ. στο υψηλότερο σημείο του. Σε αυτό το σημείο ανατολικά του τοίχου, δημιουργήθηκε αργότερα ένα μικρό άνοιγμα (παράθυρο) για να φωτίσει την περιοχή.

Γ. Μικρό αίθριο - φεγγίτης με μεγάλο ύψος, δημιουργήθηκε με την αφαίρεση του δαπέδου του πρώτου ορόφου, με διαστάσεις 2,96 Χ 2,60 μ. και συνολικό ύψος 7,28 μ.

Τυπολογία του Οθωμανικού λουτρού

Οι Οθωμανοί Τούρκοι πήραν το λουτρό από την Συρία όταν την κατέκτησαν και το ενσωμάτωσαν στην δική τους κουλτούρα. Από τότε το χρησιμοποίησαν ευρέως στα αστικά κέντρα. Στον Ελλαδικό χώρο υπάρχουν κατάλοιπα 76 Οθωμανικών λουτρών σε 952 πόλεις και κωμοπόλεις σε όλη την Ελλάδα. Υπάρχουν πολλές παραλλαγές στην διάταξη των χώρων αλλά το κεντρικό ζεστό διαμέρισμα αποτελεί πάντα τον πυρήνα κάθε κτιρίου. Οι υπόλοιποι χώροι (αποδυτήριο, χλιαρό και ψυχρό τµήµα) διατάσσονται με διαφόρους τρόπους ακολουθώντας την πατροπαράδοτη διαδικασία, χωρίς να σημειώνεται σημαντική τυπολογική εξέλιξη. Το Οθωμανικό χαμάμ αποτελείται από:

1. Χώρο διαδρόμου-εισόδου από το δρόμο

2. Μια θολωτή ή καλυμμένη με τρούλο αίθουσα υποδοχής, το τζαµεκαν (jamekian), το αποδυτήριο, που θερμαινόταν χλιαρά προκειμένου οι λουόμενοι να αλλάζουν τα ρούχα τους και να στεγνώνουν τις πετσέτες τους. Στο χώρο αυτό οι λουόμενοι χαλαρώνουν, συνήθως πίνοντας τσάι μετά το λουτρό. Σε πολλά λουτρά η πρώτη αυτή αίθουσα διέθετε συντριβάνι και ξύλινο υπερώο, όπου εκεί ήταν και τα αποδυτήρια. Σε αυτό το πατάρι συνήθως βρισκόταν και το γραφείο του υπευθύνου του χαμάμ (kunhanbey).

3. Από μια δεύτερη αίθουσα - το αντίστοιχο του Ρωμαϊκού tepidarium – το σουγουκλουκ (souklouk) το ενδιάμεσο δωμάτιο που αποτελεί το πέρασμα από το αποδυτήριο στο χαμάμ, που θερμαίνεται μέτρια (20-30οC) προκειμένου να εγκλιματιστεί το σώμα στην ζέστη προτού περάσει στην πολύ ζέστη τρίτη αίθουσα. Σε αυτό το σημείο δίνονταν ζεστές πετσέτες. Στο χώρο υπήρχαν μαρμάρινες γούρνες με νερό για να δροσίζονται όσοι δεν άντεχαν την ζέστη. Η αίθουσα διέθετε και κτιστά μαρμάρινα πεζούλια περιμετρικά ώστε να κάθονται οι λουόμενοι.

4. Τέλος στην πολύ ζεστή τρίτη αίθουσα, όπου η θερμοκρασία έφθανε τους 28-40oC η οποία αντιστοιχεί στο Ρωμαϊκό caldarium (sitzaklik ή its hammam), δηλαδή εσωτερικό του χαμάμ ή ενδότερο. Το δάπεδο στο κέντρο της αίθουσας υπερυψώνεται σε οκταγωνικό πάγκο ώστε να σχηματιστεί αυτό που λέγεται giombec tasi. Σε αυτό οι λουόμενοι ξαπλώνουν μπρούμυτα και λαμβάνουν εντριβές από τους άνδρες του λουτρού ονόματι tellak, με το ειδικό γάντι (σπαρτσί ή natir). Αντιστοίχως και για τις γυναίκες. Ακόμα η αίθουσα κατά κανόνα διέθετε γούρνες όπου ξεπλένονταν οι πελάτες.

    Ο Αριστείδης Πασαδαίος υποστηρίζει ότι:

“επειδή το Κοράνι ορίζει το σώμα να καθαρίζεται με τρεχούμενο και όχι στάσιμο νερό, το Ρωμαϊκό κοινό μπάνιο στις θέρμες (μικρές πισίνες) αντικαταστάθηκε στα μουσουλμανικά λουτρά με το πλύσιμο πλάι στην γούρνα (gurna), είδος μαρμάρινης ακίνητης λεκάνης με νερό που τρέχει από στρόφιγγα (musluk)”. Ο ίδιος πιστεύει ότι αυτός είναι ο λόγος που τα Βυζαντινά λουτρά της Κωνσταντινούπολης δεν χρησιμοποιήθηκαν από τους Οθωμανούς.

5. Το κτίριο συμπληρώνεται με το θερμαντικό κέντρο (koulhan), το υπόκαυστο των Ρωμαίων που βρίσκεται σε επαφή με την τρίτη αίθουσα.

6. Υπήρχαν αποχωρητήρια

7. Δωμάτιο αποτρίχωσης

Στα Οθωμανικά λουτρά δεν υπήρχαν παράθυρα, ώστε να μην υπάρχει απώλεια θερμότητας. Σχεδόν πάντα υπήρχαν μικροί φεγγίτες στην οροφή με χοντρά ημισφαιρικά φυσητά γυαλιά. Αυτά έμοιαζαν με πάτους μπουκαλιών η βεντούζες και ήταν ενσωματωμένα στους τρούλος του κτίσματος. Ταυτόχρονα διακοσμούσαν το κτίριο και εξωτερικά. Έπιπλα υπήρχαν μόνο στην πρώτη αίθουσα, στο αποδυτήριο και στους χώρους ανάπαυσης όπου τοποθετούσαν ντιβάνι για να ξεκουράζονται μετά το μπάνιο οι πελάτες. Τα περισσότερα λουτρά ήταν διπλά, δηλαδή τα χρησιμοποιούσαν και άνδρες και γυναίκες. Υπήρχαν περιπτώσεις σε μικρότερα χαμάμ που τα χρησιμοποιούσαν ορισμένες μέρες οι άνδρες και τις υπόλοιπες οι γυναίκες. Στην περίπτωση αυτή είχαν κοινό υπόκαυστο. Αποδεικνύεται, ακόμα, ότι τα λουτρά τα χρησιμοποιούνταν και από τους Χριστιανούς καθώς και τους Εβραίους. Στην Κωνσταντινούπολη, την Θεσσαλονίκη και την Καβάλα συναντάμε και εβραϊκό λουτρό (Jiahoundi Hamami).

Πως θερμαίνονταν τα χαμάμ?

Το σύστημα θέρμανσης στα τούρκικα λουτρά βασίζεται στο σύστημα υπόκαυστου στα ρωμαϊκά λουτρά. Γενικά, ο φούρνος είναι χτισμένος δίπλα στο ζεστό χώρο και είναι επίσης δίπλα στον αποθηκευτικό χώρο του λουτρού. Υπάρχει εστία και αποθήκη ξυλείας στο φούρνο που θερμαίνει το μπάνιο και το ζεστό νερό που παρέχεται για το λουτρό. Δεν υπάρχει απευθείας είσοδος από το εσωτερικό του λουτρού στον χώρο Külhan. Για το λόγο αυτό, η είσοδος στο φούρνο παρέχεται από μια ξεχωριστή πόρτα από έξω. Ο φούρνος, συνήθως καλυμμένος με τρούλο, φωτίζεται με τρύπες που έχουν ανοίξει πάνω του. Μπροστά από το φούρνο, υπάρχει η εστία όπου θερμαίνεται το νερό.

Το εσωτερικό του μπάνιου ζεσταίνεται μέσω των καναλιών που εκτείνονται από το κάτω μέρος του δαπέδου προς το ζεστό χώρο του λουτρού. Η θερμότητα που εκπέμπεται γίνεται ακόμη πιο έντονη κάτω από τη μαρμάρινη πέτρα του αφαλού, η οποία βρίσκεται κεντρικά στον ζεστό χώρο του λουτρού και υψώνεται από το έδαφος με κολώνες. Αυτό το σημείο είναι και το θερμότερο, επειδή είναι το σημείο συγκερασμού όλων των καναλιών. Από την αποθήκη νερού, ο ατμός ωθείται στον εσωτερικό χώρο μέσω μιας ομάδας καναλιών στον τοίχο, έτσι ώστε η θερμότητα στο χώρο να αυξάνεται περαιτέρω. Υπάρχει μια καμινάδα μεταξύ του ζεστού χώρου και όλου του συστήματος που διασφαλίζει ότι ο καπνός μπορεί να εκκενωθεί από τον θάλαμο για την ασφάλεια του εργάτη στο φούρνο. Η καμινάδα είναι σωληνοειδής, από τερακότα.